​

बिन नॉस्टॅल्जियाचा  माणूस  

 

उदयन आपटे

​

अमेरिकेत नेहमी होणाऱ्या स्थानिक मराठी कलाकरांचा गाण्यांचा कार्यक्रम चालू होता. ह्या कार्यक्रमांची रूपरेषा नेहमीच स्थानिक लोकांना कोणती गाणी येतात त्यानुसार ठरते. येणारी गाणी आणि उपलब्ध वाद्यसंच ह्यांचा मेळ घालून मग त्याभोवती एखादी प्रमुख संकल्पना उभी करतात. ह्या प्रकरणात एक ठरलेलं गाणं म्हणजे स्वा. सावरकरांचं ‘ने मजसी ने’. त्या अद्भुत माणसानं एका विशिष्ट काळात लिहीलेलं ते अप्रतिम काव्य आपली भारतीयत्वाची नाळ अजूनही तुटलेली नाही हे दाखवण्यासाठी अनिवासी भारतीय सर्रास वापरतात. गाणं चालू झालं आणि शेजारी बसलेल्या मित्राला मी म्हणालो,

 

‘भारतात गेलो आणि समुद्र दिसला की मला हे गाणं कायम आठवतं’. माझी कुजबुज सौ. अन्नपुर्णा धोंडो जोशींसारखी दोन चार रांगांना ऐकू जाणारी असल्याने काही तीव्र सणसणीत कटाक्ष मला भाजून गेले. स्वातंत्र्यसमरातील त्या विलक्षण भावनिक काव्याला आता एवढ्या वर्षांनी वेगवेगळ्या कारणांसाठी आपला गाव, माणसं, देश मागे सोडून आलेल्या अनिवासी मराठी भारतीयांमधे एक वेगळाच अर्थ प्राप्त झाला आहे. त्यांच्यासाठी हे गीत नॉस्टॅल्जिया ॲंथम बनलं आहे.

 

इंडीयन-अमेरिकन, मराठी-अमेरिकन अशा “हायफनेटेड आयडेंटिटी” किंवा “जोड ओळख” असणाऱ्या समाजात पूर्वायुष्यातल्या रम्य आठवणी हा एक मोठा भावनिक आधार असतो. भाषा, खाद्यपदार्थ, खेळ, वांग्ड़मय, संगीत, करमणूक (नाटकं-सिनेमा), मुलांना वाढविण्याची पद्धत, सहकाऱ्याशी असलेलं नातं या आणि अशा प्रत्येक गोष्टीत इथलं-आत्ताचं आणि तिथलं-तेव्हाचं अशी आंतरीक आणि बऱ्याच वेळा प्रगट तुलना करणं हा जोड ओळखीच्या भारतीयांच्या (आणि बहुदा सर्वच अशा लोकांच्या) स्वभावाचा एक भाग असतो. अनेक जोड ओळखवाले नव्या राज्यांत डाव तर मांडतात पण रुजत नाहीत कारण ह्या पूर्वायुष्याबद्दल च्या रम्य कल्पनांच्या सावलीत नवे अंकुर तग धरत नाही. असे जीव नऊ ते चार अमेरीकेत आणि बाकीचा वेळ भारतात राहातात. आजच्या सुपरफास्ट कम्युनिकेशनच्या युगात हे सहज शक्यही असतं. घरी मराठी टिव्ही “स्ट्रीम” होत असतो, पहाटे क्रिकेट, रात्री ‘तुपारे’ सतत चालू असतं. गाणारे, वाजवणारे, नाटकवाले वर्षभर दौरे करतात. आणि हे सारं सरल्या दिसांच्या आठवणी जागृत ठेवू शकतात.

​

का कोणास ठाऊक पण मला हा त्रास फार कमी होतो. म्हणजे नॉस्टॅल्जियाचा. म्हणजे मला नॉस्टॅल्जिया नाही असं अजिबात नाही. अजूनही “आनंदराव” सॅंडवीच, सांगलीच्या अनुराधा किंवा कोल्हापूरच्या ओपल मधला पांढरा-तांबडा रस्सा, ताडोबातलं व्याघ्रदर्शन आणि सगळ्यात जास्त सांगलीच्या ‘भावे’चा तो रंगमंच हे पट्कन एका वेगळ्या विश्वात घेऊन जातं. पण फक्त काहीच क्षणांसाठी. पुढच्याच क्षणी ‘कॅन्सस सिटी जो’ च्या “झी मॅन” नं आनंदरावच्या अंडा सॅंडविचची, अलादिनच्या चिकन श्वावर्माने तांबडा-पांढऱ्याची, कोलोरॅडो रॉकीजमधल्या इंडीपेंडन्सपासनं ताडोबाची आणि एडवर्ड्स कॅंम्पसमधल्या साध्यासुध्या रेनियन ऑडिटोरियमनं भावेची जागा घेतलेली असते. कदाचित ह्यामुळेच ‘हे छान आहेच पण इंडीयाची “मजा” नाही’ हा ताप मला कधीच येत नाही आणि ज्यांना येतो त्यांचं दु:ख मला समजतही नाही.

​

अमेरीकेत गेल्या एकवीस वर्षांत आम्ही चार गावात राहीलो. सध्याचं आमचं घर हे आमचं बारावं वसतीस्थांन आहे. प्रत्येक वेळेला ‘मूव्ह’ होताना वाईट वाटलं, मित्र, सगेसोयरे दूर गेल्याचं दु:ख निश्चितच झालं. पिट्सबर्गहून कॅन्ससला येताना अनघाताईच्या गळ्यात पडून मी लहान मुलासारखा रडलोही होतो. अजूनही त्या प्रत्येक जागांच्या आठवणी खुप छान आहेत. पण म्हणून कॅन्ससमध्ये प्रती-पिट्सबर्ग उभा करावा असं नाही वाटलं. कारण ते शक्यच नाहीये. मनात सांगली, पुणे, मनरो, पिट्सबर्ग ह्याचे वेगवेगळे कोपरे आहेत. त्यातली पात्र, नेपथ्य वेगळं आहे. इकडचे तिकडे नाही चिकटवता येत. पण सतत पुढं जात रहाणं, आनंदानं नव्या ठिकाणी रुजणं शक्य झालं; कारण मन जुन्या आठवणींत रुतून राहिलं नाही.

 

मला आज, आत्ता, इथे जगणं आवडतं. कालचा पदर धरून आजचा पोशाख चढवायला नाही आवडत. कारण मग वर ब्लाऊज आणि खाली पॅंट असा धेडगुजरी प्रकार होतो. पण हे मुद्दाम होत नाही सहज होतं. पुर्वी मला आपल्याला इतरांसारखी भारतातल्या प्रत्येक गोष्टीची सतत आठवण येत नाही ह्याचं वाईट वाटायचं. आपलं काहीतरी चुकतंय असं वाटायचं. मग जाणवलं की ही नैसर्गिक भावना, ऑरगॅनिक इमोशन आहे. भूतकाळ विसरायला तो वाईट वगैरे अजिबात नव्हता. माझं बालपण आणि सुरुवातीचं तारुण्य अतिशय आनंदात गेलं पण म्हणून तेच कवटाळून बसणं, नव्या नेपथ्यावर तेच जुनं संगीत वापरून आजची नवी संहीता उभी करणं शक्य नाही झालं. मग साहजिकच नेपथ्याबरेबर संगीत, संवाद, शब्द सहज बदलले. एकदा जे घडतंय ते ओढून ताणून केलेलं नाही किंबहुना ते थांबवणं हे अनैसर्गिक आहे हे जेव्हा लक्षात आलं तेव्हा एक प्रचंड दडपण गेलं, मोकळा श्वास ऊरात भरला आणि नवे, आजचे, आत्ताचे अनुभव मनापासून जगता येऊ लागले.

​