य श स्वी  क्री डा प्रवा सा चा  का न मं त्र 

​

निमिष वा. पाटगांवकर 

​

क्रिकेट विश्वचषकाच्या निमित्ताने यावर्षी पुन्हा एकदा क्रिकेटपटूंच्या जवळ वावरण्याचा योग आला. गेली काही वर्षे स्तंभलेखनाच्या निमित्ताने क्रिकेट आणि क्रिकेटपटू अगदी जवळून पहायच्या बऱ्याच संधी मिळाल्या आणि त्यातून पहिली गोष्ट प्रकर्षाने जाणवली असेल ती म्हणजे हा एक निव्वळ खेळ आहे आणि क्रिकेटपटूही हाडामांसाची माणसेच असतात. आपण टीव्हीवर जेव्हा क्रिकेट बघतो तेव्हा त्या खेळाला प्रतिस्पर्ध्यानुरूप बदला, युद्ध वगैरे नावे देत त्याचा सिनेमा बनवला जातो. मुळातल्या साध्या साध्या गोष्टी अतिरंजित करून दाखवल्या जातात. विश्वचषकाचा दौरा आटपून लंडनहून जेव्हा मी मुंबईला परत आलो तेव्हा विमानतळावर उतरल्यावर आपल्या देशबांधवांची गर्दी पाहून पहिल्यांदा काय जाणवले असेल ते म्हणजे इतक्या लोकांच्या अपेक्षांचे ओझे घेऊन आपल्या खेळाडूंना खेळावे लागते. अर्थात विमानतळावरची गर्दी ही प्रातिनिधिकच म्हणायला हवी पण करोडो लोकांच्या अपेक्षा, मिडीयाने तिखटमीठ लावून बनवलेल्या सामन्याचा मसालेदार, चटकदार आस्वाद घेत आपली मतप्रदर्शने करणाऱ्या या जनसमुदायाच्या अपेक्षा पूर्ण करणे म्हणजे सोपे नाही. 

 

जसं पु.लं.नी मुंबईकरांच्या बाबतीत म्हटले आहे तसे मुंबईकरच काय समस्त भारतवासीयांसाठी क्रिकेट हा खेळण्यापेक्षा बोलण्याचा विषय आहे. तेव्हा एखाद्या सामन्यात खराब खेळल्यावर किंवा विश्वचषकातला पराभव स्वीकारल्यावर आपण आयुष्यात कधी बॅट किंवा बॉल हातात धरला नसताना अनेक विद्वान आपली मते पाजळत असतात. त्यात सर्वात उबग येणारे मत म्हणजे या क्रिकेटपटूंना पैशाशिवाय काही दुसरे काही दिसत नाही. हे मत प्रदर्शित करणारे साधारण फक्त टीव्हीवर जे दिसते त्यातूनच मत बनवणारे असतात.

 

टीव्हीवर सामन्यात खेळणाऱ्या एखाद्या क्रिकेटपटूची एक खेळाडू म्हणून जडणघडण व्हायला सुरुवात होते ती साधारण शालेय क्रिकेटमध्ये म्हणजे १२ ते १४ वर्षे वयाचा असताना. त्यात गुणवत्ता बहरत गेली आणि मुख्य म्हणजे योग्य वेळी योग्य संधी मिळत गेली तर त्याची क्रिकेटपटू म्हणून कारकीर्द टिकते ते साधारण पस्तीस वर्षापर्यंत. कुणी धोनी किंवा तेंडुलकर सारखा अपवाद चाळिशीपर्यंत आपली कारकीर्द खेचू शकतो. वय वर्षे ३५ काय किंवा ४० काय या क्रिकेटपटूंच्या निवृत्तीच्या वयात बाकीच्या क्षेत्रात कारकीर्द बहरास येत असते आणि पुढची वीस वर्षे ती बहरत राहणार असते. क्रिकेटपटूला मात्र निवृत्तीनंतर पुढचे आयुष्य या खेळाडू म्हणून काढलेल्या कारकिर्दीवरच काढायचे असते. बरं या पंधरा वीस वर्षात क्रिकेटपटूला सर्वात जास्त कशाला सामोरे जावे लागत असेल तर एकाच गोष्टीला ते म्हणजे बदल. 

 

खेळाचे नियम, डावपेच, खेळातून मिळणारे मानधन ते बाह्य बदलांना तर खेळाडूला सामोरे जावे लागतेच पण एखाद्या खेळाडूची कारकीर्द यशस्वीपणे प्रदीर्घ होते जेव्हा तो त्याच्या व्यक्तिगत आयुष्यात होणाऱ्या बदलांना कसे सामोरे जातो त्यावरून. आयुष्य हे भारतीओहोटी असते हा सर्वमान्य नियम एक माणूस म्हणून खेळाडूसही लागू असतो. तेव्हा मला खेळाडू एक व्यक्ती म्हणून त्याच्या व्यक्तिगत आयुष्यातील चढ-उताराबद्दल बोलायचे नाही पण खेळाडूचे सर्वात प्रमुख अस्त्र असते ते त्याचा फिटनेस. या फिटनेसला धक्का लागेल असे बदल त्याच्या आयुष्यात घडतो त्याला कोण कसा सामोरा जातो यावरून तो खेळाडू किती श्रेष्ठ आहे हे ठरते. गेल्या दोन दशकातील भारतीय खेळाडूंचा विचार केला तर प्रामुख्याने तीन नावे समोर येतात ती म्हणजे टेनिसमधील लिअँडर पेस आणि क्रिकेटमधील सचिन तेंडुलकर आणि युवराज सिंग. यातल्या प्रत्येकाला जो प्रकृतीने धक्का दिला होता तो कुणा दुसऱ्याला बसला असता तर खचून गेला असता पण ज्या जिद्दीने त्यांनी मात केली त्याला तोड नाही. यशाच्या शिखरावर असताना या बदलांना त्यांना सामोरे जावे लागले पण काही काळ त्या यशाच्या शिखरावरून खाली उतरून परिस्थितीनुसार आपल्या खेळात बदल करत त्यांनी पुन्हा यशाचे शिखर गाठले. परिस्थितीचा गुलाम होण्यापेक्षा आपल्याला बदलून त्यांनी परिस्थितीचा लगाम आपल्या हातात ठेवला. 

​

भारतीय टेनिसचे गुणगान गाताना आपण एकेकाळी जागतिक टेनिसमध्ये एबीसी म्हणजे अमृतराज, बोर्ग आणि कॉनर्स हे अभिमानाने सांगायचो पण विजय अमृतराज ग्रँडस्लॅम विजेतेपदापासून दूरच राहिला. लिअँडर पेस हे नाव सुरवातीला जरा विचित्र वाटायचे आणि वृत्तपत्रे तर त्याचे वाटेल तसे नामकरण करायचे. १९९२ च्या ऑलिंपिकमध्ये रमेश कृष्णनबरोबर दुहेरीत त्यांनी उपउपांत्य फेरी गाठली पण लिअँडर पेस हे नाव सर्वांच्या तोंडात बसले ते १९९६च्या अटलांटा ऑलिंपिकनंतर. १९५२ नंतर वैयक्तिक ऑलिंपिक पदक मिळवायला आपल्याला १९९६ सालापर्यंत वाट बघावी लागली. उपांत्य सामन्यात ज्या जिद्दीने त्याने आंद्रे अगासीला झुंजवले त्यावरूनच टेनिसमधील नवीन ताऱ्याचा उदय जाणवला होता. यानंतर पेस-भूपती जोडीने दुहेरीत सत्ता गाजवली. अचानक २००३ साली त्याच्या मेंदूत एक गाठीसदृश्य गोष्ट आढळली आणि पुढचे काही महिने टेनिस विसरून फक्त उपचार करावे लागले. या सर्वातून बाहेर पडून लिअँडर पुन्हा कोर्टावर आला आणि स्पर्धा जिंकू लागला. एका मोठ्या दुखण्यातून बाहेर आल्यावर मुख्य बदल झालेला असतो तो फिटनेसमध्ये. स्पर्धात्मक फिटनेस पुन्हा मिळवायला संपूर्ण जीवनमानात बदल करावा लागतो. या आघातानंतर दरम्यान त्याचे कॊटुंबिक संबंध बिघडले. या बदलाने विचलित न होता त्याने त्याची कारकीर्द यशस्वीपुढे नेली. वैयक्तिक कामगिरीत तर त्याने नवीन शिखर गाठलेच पण १९९२ पासून प्रत्येक ऑलिंपिकमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करत अनोखा विक्रमही केला.

​