आणि मग बरेचदा आयुष्य आपल्याला अशा वळणावर आणून ठेवतं की एक निर्णय आपल्यासमोर उभा राहतो:  हे घट्ट जमलेले ऋणानुबंध जोपासत आहे तिथंच रहायचं की सगळा बाडबिस्तरा गुंडाळून, पाळंमुळं उखडून एका नव्या घराच्या शोधात निघायचं?  सुरुवातीला ज्या व्हरमॉंटमधल्या गावाचा उल्लेख केला तिथं बॉब आणि बार्बरा या गप्पिष्ट जोडप्याच्या छोट्याशा टुमदार कॉटेजमध्ये राहिलो होतो. निवृत्तीनंतर बोस्टनमधलं धकाधकीचं जीवन सोडून शांततेच्या शोधात ते दोघं तिथं रहायला आले होते. एका संध्याकाळी त्यांना काहीतरी विचारायला गेलो तेव्हा ते दोघं हिरवळीवर खुर्च्या टाकून निवांत बसले होते. त्यांनी मलाही बसवून घेतलं आणि गप्पा मारायला सुरुवात केली. बोलताबोलता रॉबर्ट फ्रॉस्ट या प्रसिद्ध अमेरिकन कवीचा विषय निघाला. आयुष्याची जवळजवळ चाळीस वर्षं व्हरमॉंटमध्ये घालवलेल्या या कवीबद्दल बार्बरा विशेष आपुलकीनं बोलत होती.

 

व्यवसायानं शेतकरी असलेल्या रॉबर्ट फ्रॉस्टच्या अनेक कवितांना व्हरमॉंटच्या हवामानाची, तिथं वाढणाऱ्या खास वृक्षसंपदेची आणि डोंगराळ भूप्रदेशाची पार्श्वभूमी आहे.  त्याची बरीचशी रुपकं आणि प्रतिमाही निसर्गाशी संबंधित असतात. बॉब आणि बार्बराच्या घरातल्या लायब्ररीमध्ये फ्रॉस्टच्या कवितांचं एक पुस्तक होतं. बार्बरा लगेच ते घेऊन आली. त्या पुस्तकात फ्रॉस्टची ‘ The Road Not Taken’ नावाची प्रसिद्ध कविता होती. कित्येक वर्षांपूर्वी शाळेत असताना वाचलेली ही कविता त्या संध्याकाळी पुन्हा वाचली. त्यातल्या कवीला जंगलात चालताना समोर दोन वेगवेगळे रस्ते फुटलेले दिसतात. त्यांपैकी जो रुळलेला, मळलेला रस्ता असतो त्यावर पुन्हा कधीतरी चालू असं म्हणून तो दुसरा, नवीन, फारशा पाऊलखुणा न उमटलेला रस्ता निवडतो आणि त्यावर चालायला सुरुवात करतो, पण पुढं त्या रस्त्याला अजून रस्ते फुटत जातात आणि त्याला लक्षात येतं की आता परत पहिल्या रस्त्यावर येणं त्याला जमणार नाही. या कवितेचं शेवटचं कडवं माझ्या विशेष आवडीचं आहे: 

 

I shall be telling this with a sigh

Somewhere ages and ages hence:

Two roads diverged in a wood, and I

I took the one less traveled by,

And that has made all the difference.

 

अमेरिकन साहित्यात अतिशय गाजलेल्या या छोट्याशा कवितेचा अर्थ वरवर वाटतो तितका साधा नाही. पण यात अधोरेखित होणारी न चोखाळलेली वाट चालून बघायची मानवी प्रवृत्ती मात्र आदिम आहे. कधी हा निर्णय स्वतःहून  घेतला जातो, कधी परिस्थिती हा निर्णय घ्यायला भाग पाडते. यामागची कारणं शैक्षणिक, कौटुंबिक, आर्थिक, व्यावहारिक अशी काहीही असू शकतात, पण यामागं कुठं ना कुठंतरी असते ती माणसाची चाकोरी सोडायची तळमळ, न पाहिलेल्या विश्वाचे अनुभव घ्यायचं कुतूहल आणि क्षितिजं विस्तारायची जिद्द! 

 

अमेरिकेत किंवा एकूणच परदेशात शिक्षणासाठी किंवा नोकरीसाठी येण्यात सध्या तसं काहीही नावीन्य उरलेलं नाही. आमच्या पिढीला अमेरिकेत येऊनही आता जवळजवळ वीस वर्षं होत आली. वीस वर्षांपूर्वीही गोष्टी फार काही अवघड होत्या असं म्हणता येणार नाही.  पण मला थक्क करतात त्या पन्नाससाठ वर्षांपूर्वी अमेरिकेत आलेल्या सुशिक्षित भारतीयांच्या पहिल्या पिढीच्या गोष्टी!

 

कसलंही आर्थिक पाठबळ नाही; इथल्या संस्कृतीचा, समाजाचा आणि राहणीमानाचा परिचय नाही; इथं काही ‘सपोर्ट सिस्टीम’ नाही, असं असताना हे लोक इथं आले, असंख्य अडीअडचणींना तोंड देत राहिले, इथल्या वातावरणाशी जुळवून घेताना स्वतःच्या अनेक स्तरांवरच्या अस्तित्वाला जाणता-अजाणता नवीन पैलू पाडत गेले, बऱ्यावाईट गोष्टींसकट या देशाला आपलं मानून हळूहळू पाळंमुळं रोवत गेले आणि आमच्यासारख्या पुढच्या पिढयांना अशा स्थलांतराचा मार्ग सोपा करून दिला.  कित्येक शतकांपूर्वी एका अगस्त्य ऋषींनी दक्षिणेला प्रवास केला होता आणि त्यांच्या मागून एका नवीन संस्कृतीची सुरुवात झाली होती. तसा हा पश्चिमेचा प्रवास करणाऱ्या असंख्य अज्ञात अगस्त्यांचं आमची स्थलांतरित पिढी फार मोठं देणं लागते. 

 

आणि म्हणूनच आमचा वैयक्तिक प्रवास अगदीच सामान्य असला तरी काहीवेळा हे सगळे संदर्भ डोळ्यांसमोर ठेवून मागं  पाहिलं की कुठंतरी नवल वाटून जातं आणि हे सगळं कसं काय झालं याचा अचंबा वाटतो. अशावेळी मला झुंपा लाहिरीच्या एका गोष्टीतलं वाक्य आठवतं. आपल्या भारत-इंग्लंड-अमेरिका अशा वाटचालीबद्दल बोलताना शेवटी या गोष्टीचा प्रातिनिधिक नायक म्हणतो: 

 

"I know that my achievement is quite ordinary. I am not the only man to seek his fortune far from home, and certainly I am not the first.  Still, there are times I am bewildered by each mile I have traveled, each meal I have eaten, each person I have known, each room in which I have slept. As ordinary as it all appears, there are times when it is beyond my imagination"

 

आपला देश सोडून परदेशात वसायचा हा अनुभव वैयक्तिक ओळखीचा असल्यानं थोडा अधिक जवळचा वाटत असला, तरी वास्तवात ‘नव्यानं रुजण्या’ चे अनेक वेगवेगळ्या प्रकारचे प्रवास माणूस करत असतो. यातल्या प्रत्येक प्रवासाच्या प्रेरणा वेगळ्या, परिमाणं वेगळी आणि आयाम वेगळे. प्रत्येक प्रवासाच्या यशापयशाच्या व्याख्या वेगळ्या. प्रवासात स्वतःमध्ये कराव्या लागणाऱ्या बेरजावाजाबाक्यांचं गणित निराळं आणि मिळणाऱ्या कडूगोड अनुभवांची संगतही वेगवेगळी… पण शेवटी असे हे प्रवासच आपली आपल्याला नव्यानं ओळख घडवून आणतात आणि आपल्या आयुष्याला एक वेगळी मिती प्राप्त करून देऊन आयुष्य समृद्ध करून जातात! 

​

गौतम पंगू  

​